Οικονομική Επιθεώρηση, Απρίλιος 2021, τ. 1005

ΜΑΤΙΕΣ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ του Νίκου Παπανδρέου

Υπάρχει άλλη πολιτική εκτός από το lockdown;

Με ψηλά τον δείκτη θετικότητας και τα νοσοκομεία γεμάτα, η κυβέρνηση βρίσκεται υπό έντονη πίεση να λάβει κι άλλες αποφάσεις για να ελέγξει την κατάσταση. Τώρα περισσότερο από πέρσι η αντοχή και η ανοχή για την πολιτική των lockdown έχει εξαντληθεί. Κι έτσι παρατηρούμε τον δικαιολογημένο φόβο των εμπειρογνωμόνων για εξάπλωση του ιού να συγκρούεται με την ανάγκη πολλών πολιτών να βγούνε επιτέλους απ’ τα σπίτια τους και να πάρει η οικονομία τα πάνω της. Η σύγκρουση αυτή φαίνεται και στην πρόσφατη δήλωση του καθηγητή Γώγου: «Ο κόσμος έχει κουραστεί, αλλά δείτε τι συμβαίνει στα νοσοκομεία». Μια απάντηση που προσπαθεί να τετραγωνίσει τον κύκλο.

Μπροστά στον κίνδυνο ανυπακοής σε παράταση της πολιτικής του lockdown, υπάρχουν άραγε μέτρα που μπορούν να βελτιώσουν την κατάσταση; Να εξετάσουμε δηλαδή ορισμένες πολιτικές που θα μας δώσουν τα επιθυμητά αποτελέσματα και να μειωθεί η ψυχολογική πίεση που έχει δημιουργήσει ο παρατεταμένος περιορισμός της ζωής μας. Γιατί αν δεν πάρουμε υπόψη την ψυχολογία των πολιτών, θα γίνεται όλο και πιο δύσκολη η συμμόρφωση.

Παράδειγμα: είναι πολύ καλύτερο να ανακοινωθούν αυστηρότερα μέτρα τα οποία χαλαρώνουν κατόπιν εορτής, παρά να προστίθενται σκληρά μέτρα στο τέλος μιας περιόδου. Δεν το λέω τυχαία. Οι ειδικοί σε θέματα συμπεριφοράς Kahneman και Tversky έχουν βρει ότι ανταποκρινόμαστε διαφορετικά στην απώλεια χρόνου σε σχέση με την «απόκτηση» χρόνου. Ο ψυχολογικός «πόνος» από μια παράταση του lockdown για δύο εβδομάδες είναι πολύ πιο βαρύς από το να σου δοθούν δύο εβδομάδες ελευθερίας, αν και ο συνολικός χρόνος είναι τελικά ο ίδιος. Για να το πούμε αλλιώς: το βάρος από τις δύο εβδομάδες που «χάθηκαν» είναι πιο ισχυρός από την απόλαυση δύο εβδομάδων ελευθερίας που «δόθηκαν».

Οι πολλές παρατάσεις μάς αναγκάζουν να αναζητούμε αυτό τον χαμένο χρόνο με άλλους τρόπους. Ένας απ’ αυτούς είναι να μην τηρούμε τους κανόνες. Το βλέπουμε με τα καρναβάλια ή τις πολιτικοποιημένες συγκεντρώσεις στις πλατείες. Το βλέπουμε με τη λανθασμένη χρήση των sms για να πάμε στη δουλειά ή να επισκεφτούμε φίλους. Πέραν αυτού, η κατάσταση με τους ανέργους είναι εκρηκτική. Γι’ αυτό ξαφνικά πολλοί πολίτες ρισκάρουν πιο εύκολα και συμπεριφέρονται «ανέντιμα», με τα σκοπίμως λανθασμένα sms, για να αποφύγουν την αίσθησης απώλειας.

Μελέτες στην Ιταλία μάς δίνουν και άλλα μαθήματα, που πιστεύω ισχύουν και εδώ. Εάν έχουμε την αίσθηση ότι τα lockdown δεν ανταποκρίνονται στις προσδοκίες μας, εμείς που είμαστε σε απομόνωση ή περιορισμό θα αντιδράσουμε σε νέες παρατάσεις τους. Και το να παίρνονται τα μέτρα με τη λογική «βλέπουμε και κάνουμε», με την προσπάθεια να μην χαλάσουμε την ψυχολογία μας, τελικά λειτουργεί ανάποδα.

Οι παρατάσεις οδηγούν στη μείωση της συμμόρφωσης των πολιτών, ακριβώς τη στιγμή που πρέπει να γίνουμε πιο προσεκτικοί. Η «κόπωση συμμόρφωσης», όπως ονομάζεται, σημαίνει ότι θα γίνεται όλο και πιο δύσκολο να αναμένουμε την καθολική συμμόρφωση στα μέτρα – ενώ πέρσι την άνοιξη, που ανακοινώθηκε ένα φουλ δίμηνο lockdown, σαν να το δεχτήκαμε πιο εύκολα και με μεγάλα ποσοστά συμμόρφωσης. Εάν μάλιστα περάσει η νοοτροπία ότι οι στόχοι είναι ανέφικτοι, ίσως φτάσουμε σε μια κατάσταση όπου μια μεγάλη μερίδα του κόσμου αρχίσει να αγνοεί εντελώς τα μέτρα, που είναι το χειρότερα αποτέλεσμα απ’ όλα.

Οι πολιτικές προεκτάσεις της επιστήμης είναι σημαντικές. Η πολιτική ηγεσία πρέπει να βρει τον καταλληλότερο τρόπο να επικοινωνήσει τις επιστημονικές επιταγές έτσι ώστε να πείσει τον κόσμο να αγκαλιάσει τα μέτρα και όχι να τα πολεμάει. Εδώ φυσικά εισέρχεται η πολιτική του ΣΥΡΙΖΑ με το παιδικό σόφισμα ότι η «αστυνομοκρατία» οδηγεί τον κόσμο στις πλατείες. Η έλλειψη πολιτικής ηγεσίας με δημιουργικές προτάσεις στο θέμα της πανδημίας διαφαίνεται σε σχεδόν όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης.

Ως προς την επικοινωνιακή πολιτική, με ποια λογική κλείνουμε στις πέντε ή στις έξι το απόγευμα το σαββατοκύριακο και όχι στις επτά ή στις εννιά; Έχει γίνει κάποια μελέτη; Χρήσιμο θα ήταν να καταλάβουμε πώς αποφασίζονται τα μέτρα. Γιατί έτσι ίσως συμμορφωθούμε βάσει λογικής. Το να βομβαρδιζόμαστε κάθε μέρα με σειρήνες που μας λένε να μην χαλαρώσουμε έχει δημιουργήσει αρκετή κοινωνική και ψυχολογική ένταση και τείνει να ακυρώσει όσα έχουμε κατορθώσει ως τώρα. Ως προς την Υγειονομική Επιτροπή, που κάνει έργο κάτω από πρωτότυπες παγκοσμίως συνθήκες, νομίζω ότι κανείς δεν αμφιβάλλει για τις τεράστιες ευθύνες που έχει αναλάβει. Θα τη βοηθούσε πολύ στη χάραξη πολιτικής, για παράδειγμα, να συμπεριλάβει ειδικούς στη ανθρώπινη συμπεριφορά, οι οποίοι θα ξέρουν πώς θα αντιδράσουμε στην κάθε νέα ανακοίνωση και αν αυτή θα έχει επιτυχία. Σε πρόσφατα ανάρτηση, μια σοβαρή ομάδα είκοσι επιστημόνων με τίτλο «το Δίκτυο Διαλόγου, Έρευνας και Ανάλυσης για τη Δημόσια Υγεία» άσκησε κριτική στην πολιτική των παρατεταμένων lockdown. Θέτει εύλογα ερωτήματα. Ένα συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι η Επιτροπή στο Υπουργείο Υγείας θα μπορούσε να επωφεληθεί αρκετά εάν συμμετείχε σε αυτήν οικονομολόγος με ειδίκευση στη συμπεριφορά του πολίτη, έτσι ώστε να προβλέπονται εκ των προτέρων οι πιθανές αντιδράσεις στις ανακοινώσεις των ειδικών κάθε μέρα.

Επίσης, από καθαρά επιστημονική πλευρά, η ομάδα χρειάζεται για στήριξη μια σοβαρή επιδημιολογική μελέτη. Σήμερα τα περισσότερα rapid tests φαίνεται να μην ακολουθούν το σωστό στατιστικό μοντέλο επειδή γίνονται από όσους εμφανιστούν για το τεστ. Δεν είναι «τυχαίος» πληθυσμός, όπως ορίζει η στατιστική επιστήμη, ώστε να βγούνε σωστά και ισχυρά αποτελέσματα. Έτσι θα μπορούσαν με μεγαλύτερη σιγουριά να χαράξουν τις σωστές πολιτικές σε τοπικό επίπεδο. Τώρα φαίνεται ότι οι αποφάσεις παίρνονται βάσει των αριθμών των εισαχθέντων ανά νοσοκομείο.

Πιο ουσιαστικό απ’ όλα: μήπως μπορούμε να απομακρυνθούμε από το μοντέλο του οριζόντιου lockdown εντελώς; Δεν υπάρχει άλλο μοντέλο πλην ενός ολικού lockdown; Αν έχουμε πρόσβαση σε self-testing από τα σούπερ μάρκετ, δεν μπορεί να αλλάξει άρδην το μοντέλο του lockdown; Θα μπορούσαν τα μαγαζιά να ανοίξουν σε εκείνους που έχουν κάνει το εμβόλιο; Θα μπορούσαν οι ταβέρνες να δέχονται μόνο όσους έχουν κάνει rapid test – με αρνητικό αποτέλεσμα; Τα σχολεία με μάσκα είναι τόσο επικίνδυνα; Μελέτες δείχνουν ότι τα σχολεία δεν είναι εστίες μετάδοσης.

Προφανώς, η συμπεριφορά των πολιτών επηρεάζει και την εξάπλωση του ιού. Το διακύβευμα είναι πραγματικά ανάμεσα στην ζωή και στον θάνατο. Και ώσπου να εμβολιαστεί όχι μόνο όλος ο πληθυσμός μας αλλά και όλοι οι πολίτες στις υπόλοιπες χώρες και όλοι οι τουρίστες που θέλουμε να έρθουν το καλοκαίρι, πρέπει να ακολουθούμε κανόνες και συμπεριφορές που κυριολεκτικά θα σώζουν ζωές. Το ζητούμενο είναι να λάβουμε υπόψη τις αλλαγές στις συμπεριφορές του κόσμου μετά από έναν χρόνο σε κατάσταση lockdown.

Γνωρίζουμε όλοι μας ότι το να κάνουμε τα πράγματα σωστά είναι, όπως βλέπουμε, αρκετά δύσκολο. Το πώς περνάει η κυβέρνηση το μήνυμα χρειάζεται μια αναβάθμιση προς το καλύτερο. Και η επιστημονική επιτροπή να στηριχθεί από ανάλογες μελέτες και να λάβει υπόψη της ότι ο κόσμος δεν συμπεριφέρεται όπως θα θέλαμε και θα ακολουθήσει τους κανόνες μόνο εάν παρουσιαστούν όχι με την αυστηρότητα του τροχονόμου αλλά με βάση τη λογική και τη συγκατάβαση. Πάντα με την ελπίδα και την πίστη ότι ως το καλοκαίρι θα φτάσουμε σε μονοψήφια κρουσμάτων – όπως πέρσι την άνοιξη.