Η μάχη των χαρτών – και πώς κερδίζεται (ή χάνεται)

του Αντώνη Δ. Παπαγιαννίδη

Τις τελευταίες ημέρες, με περισσή προθυμία χρησιμοποιούνται στον δημόσιο λόγο λέξεις και έννοιες όπως «πόλεμος» (ασύμμετρος, έστω), «μάχη», «εισβολή». Τείνουν μάλιστα να εγκατασταθούν ως κυρίαρχη αναπαράσταση: λησμονείται, βέβαια, η αλήθεια που είναι ότι οι μάχες έχουν νίκες, όμως έχουν και ήττες. Πάντως, χρειάζεται να δίνονται.

Σε αυτό, λοιπόν, το κλίμα, έγινε χθες (στο Αμφιθέατρο του Γαλλικού Ινστιτούτου) μια συζήτηση γύρω από την «Μάχη των χαρτών». Ακριβώς επειδή – ακόμη – η μετάβαση στην ατμόσφαιρα αυτή προκαλεί αμηχανία, δινόταν ήδη και επεξήγηση: «η επίδραση των χαρτογραφικών απεικονίσεων στους διεθνείς ανταγωνισμούς». Οργανωτής το Ινστιτούτο Δημοκρατίας Κ. Καραμανλής, δηλαδή το think tank της κυβερνητικής παράταξης (ή οποία ανακαλύπτει βαθμιαία ότι η άσκηση εξουσίας, άμα δεν συνοδεύεται και από κάτι σαν σκέψη, χάνει) με εμπνευστή τον επί χρόνια καθηγητή Γεωπολιτικής στην Σορβόννη Γιώργο Πρεβελάκη – ήδη για δεύτερη φορά, Μόνιμο Αντιπρόσωπο της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ.

Πυρήνας της εκδήλωσης ο Γάλλος γεωγράφος και διπλωμάτης Michel Foucher ο οποίος έχει γράψει/καταρτίσει την «Μάχη των χαρτών» – βιβλίο που κυκλοφορεί και στα Ελληνικά, αλλά και έργα όπως το «Μέτωπα και σύνορα, ένας γεωπολιτικός γύρος του κόσμου» ή πάλι «Η εμμονή με τα σύνορα». Πλαισίωση από τον Άγγελο Συρίγο – ο οποίος πλέον κυριολεκτικά δεν χρειάζεται συστάσεις – και τον Βαγγέλη Λιβιεράτο, χαρτογράφο και κάποια στιγμή υπουργό Περιβάλλοντος («Ένα ταξίδι στην κυριαρχία των χαρτών»).

Η αιχμή της συζήτησης ήταν – αναπόφευκτα – οι χάρτες, οι χαρτογραφικές αναπαραστάσεις που κινητοποιεί η Τουρκία/ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν – με την Γαλάζια Πατρίδα – προκειμένου να μεταβάλει την πρόσληψη από το διεθνές σύστημα (κυριότατα: από την διεθνή κοινή γνώμη) της εικόνας/των δικαιωμάτων στην περιοχή μας. Διόλου ανώδυνα, εισήγαγε την συζήτηση ο Γ. Πρεβελάκης, θυμίζοντας πώς η περιοχή μας – τα Βαλκάνια, μας αρέσει/δεν μας αρέσει… – την έζησαν πολύ ζωηρά την διαμόρφωση εικόνας (και διεθνοπολιτικής πραγματικότητας) δια των χαρτών, με τον Kippert να δίνει στα τέλη του 19^ου αιώνα την προς στιγμήν κρατήσασα εικόνα Μεγάλης Βουλγαρίας (που «απέδωσε» την Συνθήκη του Αγ. Στεφάνου) μέχρις ότου, με μέριμνα του Παπαρρηγόπουλου, μετέβαλε στάση στηριζόμενος σε περισσότερο ιστορικά κριτήρια και κατέγραψε την Μακεδονία στην Ελλάδα. Αυτή η διαδρομή εξηγεί πώς, στην συνέχεια, «καταργήσαμε την Γεωγραφία και στραφήκαμε στην Ιστορία». Οπότε, τώρα, η χαρτογραφική αναπαράσταση στις θάλασσες της Ανατολικής Μεσογείου «μας εκδικείται». Οι αναπαραστάσεις μεταβάλλουν – ή: επιχειρείται να μεταβάλουν – σχέσεις εξουσίας.

Ο Άγγελος Συρίγος – στα βιβλία του οποίου από νωρίς έχουν φιλοξενηθεί εξαιρετικά διαφωτιστικές απεικονίσεις των χαρτογραφικών δεδομένων, αλλά και των διεκδικήσεων στην περιοχή, ξενάγησε το κοινό στους χάρτες του τουρκικού ΓΕΝ. Και στο πώς μέσω διαδοχικών προτάσεων της Άγκυρας για τις θαλάσσιες ζώνες προς Αίγυπτο (δεν ευοδώθηκαν όταν ανετράπη το καθεστώς Μόρσι, αλλά δεν προχωρά και η αντίστοιχη διευθέτηση με Ελλάδα επί Σίσι), εν συνεχεία προς Λίβανο, ύστερα με πυρήνα την «ΤΔΒΚ»/Βόρεια Κύπρο, στρώθηκε το έδαφος για την πρόσφατη συμφωνία Τουρκίας-Λιβύης – με τον αντίστοιχο χάρτη διαμοιρασμού ΑΟΖ που περιορίζει Ρόδο-Κάρπαθο-Κάσο-Κρήτη και αποκόπτει από Κύπρο. Έδειξε ο Συρίγος διεξοδικά πώς αυτή η χαρτογραφική διεκδίκηση έρχεται να τοποθετηθεί δίπλα/απέναντι στους «χάρτες Μανιάτη» νότια της Κρήτης ή στην πραγματικότητα ερευνών υδρογονανθράκων στην Κύπρο – και να διαμορφώσει την διεκδικητικότητα του «καζάν-καζάν» της Άγκυρας.

Ο Β. Λιβιεράτος μίλησε – κινητοποιώντας από χάρτες του Λουδοβίκου του 14^ου μέχρις εκείνους των ΗΠΑ επί Τζέφερσον για την Μεσόγειο και μέχρι την τωρινή αναβίωση εικόνων Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην ίδια περιοχή επί Ερντογάν («είμαστε εδώ από 500 χρόνια») – για την λειτουργία της οπτικής ρητορικής στις διεθνείς σχέσεις. Για το πώς δηλαδή η εικόνα και ό,τι αναπαριστά, μέσα και από την επανάληψη, πολλαπλασιάζει σε έναν συνδυασμό του θυμικού με την λογική, την πιστευτότητα των θέσεων των παικτών στο διεθνές σύστημα. Για να μιλήσει πιειστικά, για «χαρτογραφικό έλλειμμα» της Ελλάδας. Συνδυάζοντας με τον ρόλο της θάλασσας, τον τυχύτατα αναβαθμιζόμενο καθώς η τεχνολογία – θύμισε ο Γ. Πρεβελάκης – επιτρέπει πλέον χρήσεις πολύ πιο προωθημένες, βλέπουμε τον κίνδυνο που δημιουργεί η «ανακάλυψη» από την Τουρκία ότι μένοντας έξω από το ιστορικό παιχνίδι των θαλασσών επί Βενιζέλου/Κεμάλ, τώρα επιχειρεί γεωπολιτική επαναφορά με τις αναπαραστάσεις που προβάλλει.

Ο M. Foucher, τέλος, ξενάγησε μια διαδοχή στιγμιοτύπων από την διεθνή εμπειρία για το τι σημαίνει/που μπορεί να οδηγεί η χαρτογραφική αναπαράσταση: από την στιγμή όπου ο Λουδοβίκος 16^ος έστρεφε (πολύ αργά…) την Γαλλία στον Βόρειο Ειρηνικό ή την πρόσκληση του Φρανκλίνου Ρούζβελτ στους Αμερικανούς – το 1942, στην στροφή της Αμερικής προς τον Πόλεμο μετά το Περλ Χάρμπορ – «ανοίξτε έναν χάρτη του κόσμου» στα πλαίσια μιας γεωπολιτικής παιδιαγωγικής, από τον Ομπάμα στο Οβαλ Γραφείο να ωθεί τους Ευρωπαίους «να βοηθήσουν τον εαυτό τους» στρέφοντας τις ΗΠΑ προς τον Ειρηνικό μέχρι τον Πούτιν να αναστοχάζεται την απεραντοσύνη της Σιβηρίας, τον Μαχμουντ Αμπας να «ανακαλύπτει» την χαρτογραφική αδυναμία Παλαιστινιακού Κράτους μέχρι και την Θάλασσα της Νότιας Κίνας να γίνεται Ανατολική Θάλασσα για το Βιετνάμ, τα παραδείγματα της χρήσης εικόνας (ή και στρεβλώσεων των χαρτογραφικών δεδομένων: memes κατά Λιβιεράτο) για την διαμόρφωση γεωπολιτικής πραγματικότητας είναι επώδυνα παρόντα.

Πίσω, λοιπόν, στην «Μάχη των χαρτών»: οι μάχες έχουν νίκες, όμως έχουν και ήττες. Πάντως, χρειάζεται να δίνονται, αν είναι να υπάρχει πιθανότητα να κερδηθούν. Θα προσέλθει η Ελλάδα στην πρόκληση; Ή θα μείνει να διαμαρτύρεται;