Από ύπατος, αυτοκράτορας

Μέσα από το 20ο Συνέδριο του ΚΚΚ ο Σι Τζινπίνγκ επέβαλλε την απόλυτη κυριαρχία του στα κομματικά όργανα, προετοίμασε το έδαφος για αυστηρότερο κρατικό έλεγχο στην οικονομία και έθεσε το όραμα μιας σοσιαλιστικής υπερδύναμης που θα είναι το «νέο παράδειγμα» για την ανθρωπότητα

Οικονομική Επιθεώρηση, Νοέμβριος 2022, τ.1024

ΚΙΝΑ

του Χάρη Γ. Σαββίδη

Το 20ό Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης (1956) έμεινε στην Ιστορία ως σημείο καμπής. Στις αναλύσεις μετά τον πρόσφατο θάνατο του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, πολλοί εντόπισαν ως αιτία κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης όχι τις δικές του μεταρρυθμίσεις αλλά την εγκατάλειψη των μεταρρυθμίσεων που δρομολογήθηκαν μετά το 20^ο Συνέδριο: Αν η αποσταλινοποίηση που επιχείρησε ο Χρουστσόφ είχε συνεχιστεί, ίσως το σύστημα προλάβαινε να προσαρμοστεί – τη δεκαετία του ’80 ήταν πλέον πολύ αργά. Με «αν» δεν γράφεται, βέβαια, Ιστορία. Είναι όμως χρήσιμες ασκήσεις για όσους προσπαθούν να αντλήσουν διδάγματα. Και σε αυτή την περίπτωση, οι πρώτοι που θέλουν να μάθουν για να μην πάθουν είναι οι κυβερνώντες στον έτερο πόλο του πάλαι ποτέ «ανατολικού στρατοπέδου», στην Κίνα.

Το 20ό Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας, που πραγματοποιήθηκε στα μέσα Οκτωβρίου, είναι πιθανό να αποδειχθεί κι αυτό σημείο καμπής. Αντί για την απομυθοποίηση, όμως, ενός ηγέτη που απήρθε, σε αυτή την περίπτωση προέκυψε η εδραίωση της απόλυτης κυριαρχίας του ηγέτη που κυβερνά ήδη για μία δεκαετία, του Σι Τζινπίνγκ. Ίσως ο ίδιος να είχε προϊδεάσει από καιρό: Ήδη τον Ιανουάριο του 2013, δύο μήνες προτού αναλάβει καθήκοντα, είχε δημόσια αντιταχθεί στις προσπάθειες αποκαθήλωσης των μεγάλων προκατόχων του, του Μάο και του Ντενγκ Σιαοπίνγκ, προειδοποιώντας ότι θα οδηγήσουν τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας στο μονοπάτι της καταστροφής που ακολούθησε η Σοβιετική Ένωση.

Απόλυτος κυρίαρχος

Ο Πρόεδρος Χου κατά την επίσκεψή του στον Λευκό Οίκο, το 2011

Αντί της αποκαθήλωσης των προκατόχων του, ο πρόεδρος Σι επέλεξε τη δική του ανύψωση στο επίπεδό τους. Ήδη από το 2016 κατάφερε να καθιερωθεί ως πυρήνας του Κόμματος (ρόλο που μέχρι σήμερα είχαν κατακτήσει μόνο ο Μάο και ο Ντενγκ) και το 2018 κατήργησε τον περιορισμό των δύο θητειών στη θέση του προέδρου (που είχε καθιερώσει ο Ντενγκ, προκειμένου να αποφευχθεί στο μέλλον η εσωκομματική σύγκρουση που ακολούθησε τον θάνατο του Μάο).

Η πλήρης κυριαρχία του, όμως, δεν περιορίζεται στην παραμονή του στην κορυφή για 3η θητεία. Μέσα από το Συνέδριο κατάφερε να ελέγξει πλήρως τα κομματικά όργανα. Έχοντας ήδη διορίσει πρόσωπα της εμπιστοσύνης του στις περιφερειακές Επιτροπές (274 από τα 281, σύμφωνα με τη Wall Street Journal), πλέον έθεσε υπό τον απόλυτο έλεγχό του την Κεντρική Επιτροπή (τα 371 μέλη της οποίας εξέλεξαν οι περίπου 2.300 σύνεδροι), το 24μελές Πολιτικό Γραφείο και βέβαια την 7μελή Μόνιμη Επιτροπή του Πολιτικού Γραφείου – το ανώτερο όργανο του Κόμματος και της χώρας. Μάλιστα, στις επιλογές αυτές παρακάμφθηκε (όπως άλλωστε και για τον ίδιο) ο κανόνας της αποστρατείας στα 68 έτη (παράδειγμα η παραμονή του 72χρονου στρατηγού Ζανγκ Γιούξια στο Πολιτικό Γραφείο).

Στη σκέψη του Μάο κεντρική θέση είχε η αρχή της ισότητας των φύλων, τόσο στο Κόμμα όσο και στην κοινωνία. Πλην όμως, από το 1949 μόλις 7 γυναίκες έχουν καταφέρει να γίνουν μέλη του Πολιτικού Γραφείου (εκ των οποίων οι 3 υπήρξαν σύζυγοι των ηγετών της επανάστασης), ενώ καμία δεν έχει γίνει μέλος της Μόνιμης Επιτροπής. Το φετινό Συνέδριο αποτέλεσε το κύκνειο άσμα για μία από αυτές, την 72χρονη Σαν Τσανλέν. Είναι γνωστή στην Κίνα ως η τσάρος του «μηδενικού Covid», καθώς ήταν υπεύθυνη για την επιβολή των αυστηρών μέτρων

Ηλικιακή ανανέωση υπήρξε σε άλλες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα με την αποστρατεία του 67χρονου απερχόμενου πρωθυπουργού, Λι Κετσιάνγκ, του επίσης 67χρονου Γουάνγκ Γιανγκ (μέλους της απερχόμενης Μόνιμης Επιτροπής, που πολλοί θεωρούσαν φαβορί να διαδεχθεί τον Λι στη θέση του πρωθυπουργού) ή του 59χρονου απερχόμενου αντιπροέδρου, Χου Σάνχουα (γνωστού ως «μικρού Χου», καθώς υπήρξε στενός συνεργάτης του προηγούμενου προέδρου, Χου Τζιντάο, οι εικόνες της απομάκρυνσης του οποίου από την αίθουσα του Συνεδρίου έκαναν τον γύρο του πλανήτη).

Όλοι τους υπήρξαν μέλη της κομματικής νεολαίας (Youth League) κι έτσι ανήκουν σε μία από τις δύο βασικές φράξιες του Κόμματος (ο πρόεδρος Σι ανήκει στην άλλη – εκείνη των επιγόνων παλαιότερων ανώτερων στελεχών). Η εκκαθάριση δεν περιορίστηκε στην 5η γενιά της ηγεσίας (που μεγάλωσε την περίοδο της Πολιτιστικής Επανάστασης και σήμερα κυβερνά) αλλά επεκτάθηκε και στην 6η γενιά, που θεωρείται η πλέον φιλική στις μεταρρυθμίσεις (καθώς μεγάλωσε μετά τα χρόνια του Μάο, με πολλά μέλη της να σπουδάζουν στο εξωτερικό) και θεωρητικά θα είναι η επόμενη που θα κυβερνήσει.

Αλλαγή γραμμής

Πέραν των αλλαγών στα πρόσωπα, στο 20ό Συνέδριο υπήρξαν σημαντικές διαφοροποιήσεις και στην πολιτική γραμμή. Στη δίωρη ομιλία του κατά την έναρξη του Συνεδρίου, ο πρόεδρος Σι αναφέρθηκε μόλις 3 φορές στην «αγορά», παραλείποντας τουλάχιστον άλλες 12 αναφορές που υπήρχαν στη γραπτή ομιλία του. Στις αναφορές που έκανε μίλησε για τη «μεταρρύθμιση της σοσιαλιστικής αγοράς» αλλά και για τον «καθοριστικό ρόλο της αγοράς στην κατανομή των πόρων». Κάτι που οι αναλυτές μεταφράζουν ως επιστροφή σε μια κρατικά ελεγχόμενη οικονομία, όπου οι δυνάμεις της αγοράς καλούνται να ακολουθούν τις προσταγές του Κόμματος.

Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε την επόμενη ημέρα η αναβολή ανακοίνωσης των στοιχείων για την πορεία βασικών οικονομικών δεικτών, μεταξύ των οποίων και ο ρυθμός ανάπτυξης κατά το θερινό τρίμηνο. Για φέτος ο στόχος της ανάπτυξης έχει τεθεί στο 5,5%, αλλά τους εαρινούς μήνες το ΑΕΠ αυξήθηκε 0,4% (ως αποτέλεσμα του νέου εγκλεισμού στη Σαγκάη, εξαιτίας της πανδημίας) και οι οικονομολόγοι στη Δύση εκτιμούν ότι το γ΄ τρίμηνο μόλις που ξεπέρασε το 3%. Τελικά τα στοιχεία ανακοινώθηκαν μετά την ολοκλήρωση του Συνεδρίου και ήταν καλύτερα των προβλέψεων (ανάπτυξη 3,9%), πλην όμως πολλοί στη Δύση αμφισβητούν την αξιοπιστία τους.

Οι πολιτικές αντιμετώπισης της πανδημίας έχουν πλήξει την καταναλωτική και επιχειρηματική εμπιστοσύνη, η αγορά ακινήτων περνάει κρίση σε πολλές πόλεις και για πρώτη φορά η ανεργία αποτελεί σημαντικό πρόβλημα. Την περίοδο 2019-2021 κρατικές επιχειρήσεις απορρόφησαν πάνω από 110 ιδιωτικές εταιρείες, με την PricewaterhouseCoopers να αποτιμά τις εξαγορές σε τουλάχιστον $83 δισ.

Με την έμφαση να μετατοπίζεται στην κοινωνική σταθερότητα και την εθνική ασφάλεια, καταγράφεται αποεπένδυση σε αρκετούς κλάδους υψηλής τεχνολογίας, με αποτέλεσμα μαζικές απολύσεις να πλήττουν κυρίως τη νέα γενιά (όπου η ανεργία φέρεται να προσεγγίζει το 20%). Ο πρόεδρος Σι αναφέρθηκε στον στόχο της «κοινής ευημερίας», δηλαδή τη μείωση του χάσματος μεταξύ πλουσίων-φτωχών, και επανέλαβε τον ισχυρισμό ότι ήδη από πέρσι επιτεύχθηκε η πλήρης εξάλειψη της ακραίας φτώχειας. Δεν έγινε, όμως, πιο συγκεκριμένος, αποφεύγοντας να εξαγγείλει μέτρα όπως η επιβολή φόρου κληρονομιάς, ακίνητης περιουσίας ή επενδυτικών κερδών.

Ασφάλεια

Προτίμησε να εστιάσει στη μάχη κατά της διαφθοράς, καθώς και στα μεγάλα κρατικά επενδυτικά προγράμματα σε υπερ-υπολογιστές και διαστημικές πτήσεις. Κυρίως, όμως, εγκατέλειψε τη φράση περί «περιόδου στρατηγικών ευκαιριών», που υιοθέτησε το 2002 ο τότε πρόεδρος Τσιάνγκ Ζεμίν, σηματοδοτώντας την έμφαση στην οικονομική ανάπτυξη και τις δυνατότητες που προσέφερε το διεθνές εμπόριο, μετά την ένταξη στον ΠΟΕ.

Ο πρόεδρος Σι προειδοποίησε για «επικίνδυνες καταιγίδες» στον διεθνή ορίζοντα και υποστήριξε ότι «η χώρα μας εισέρχεται σε μια περίοδο όπου η στρατηγική ευκαιρία συνυπάρχει με κινδύνους, προκλήσεις και αβεβαιότητες». Ως αποτέλεσμα, η νέα στρατηγική είναι η «διασφάλιση τόσο της ανάπτυξης όσο και της ασφάλειας». Στην ομιλία του έκανε 26 αναφορές στην «εθνική ασφάλεια» (έναντι 18 αναφορών στο προηγούμενο Συνέδριο και μόλις 4 αναφορών από τον προκάτοχό του, προ δεκαετίας), ενώ και στην επίσημη έκθεση του Συνεδρίου η λέξη «ασφάλεια» υπάρχει 91 φορές (έναντι 55 αναφορών το 2017 και 36 αναφορών το 2012).

Για πρώτη φορά δε, η έκθεση περιλαμβάνει ενότητα περί «ολοκληρωμένης εθνικής ασφάλειας», που καλύπτει 16 διαφορετικούς τομείς, μεταξύ των οποίων η αρκτική ζώνη, το διάστημα και οι ωκεανοί. Στο πλαίσιο αυτής της νέας στρατηγικής, ο πρόεδρος Σι έδωσε έμφαση στην ενίσχυση της αυτάρκειας σε τεχνολογίες αιχμής, καθώς και στον εκσυγχρονισμό του στρατού, περιλαμβανομένου του πυρηνικού οπλοστασίου.

Νέα επιλογή

Κεντρική θέση στη νέα αυτή στρατηγική έχει η δραστικότερη εμπλοκή της Κίνας σε διεθνή θέματα, ανοίγοντας τον δρόμο για αυτό που αποκάλεσε «μια νέα επιλογή» για την ανθρωπότητα, την οποία θα πρέπει «να προσφέρει η σοσιαλιστική υπερδύναμη μέχρι το 2049», όταν θα συμπληρώνονται 100 χρόνια από την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας. «Η μεγάλη ανανέωση», υποστήριξε, «αποτελεί πλέον μη αναστρέψιμη ιστορική διαδικασία».

Προς την κατεύθυνση αυτή είχε ήδη προϊδεάσει από τον Μάιο, όταν μιλώντας στο Πολιτικό Γραφείο υποστήριξε ότι η Κίνα δεν αποτελεί ένα σύγχρονο έθνος-κράτος, όπως το αντιλαμβάνονται οι Δυτικοί, αλλά έναν πολιτισμό 5.000 ετών, διακριτό του Δυτικού. Το Πεκίνο αμφισβητεί ότι η τάξη πραγμάτων που προέκυψε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αποτελεί τη μοναδική επιλογή, ελπίζοντας ότι σε αυτό θα βρει συμμάχους πολλές αναπτυσσόμενες χώρες. Κατηγορεί τη Δύση για υποκριτική στάση, στο πλαίσιο της οποίας αρχικά υιοθετεί προστατευτικές πολιτικές κι αφού αποκτήσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα μετά απαιτεί από τους υπολοίπους ελεύθερο εμπόριο.

Η Κίνα, αντιθέτως, δηλώνει πρόθυμη να μοιραστεί το μυστικό της επιτυχίας με άλλες αναπτυσσόμενες χώρες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της πολιτικής αυτής είναι η υποστήριξη των έργων υποδομής στον νέο «δρόμο του μεταξιού» (έχουν ήδη χρηματοδοτηθεί 600 έργα αξίας $190 δισ.), καθώς και η δημιουργία της Asian Infrastructure Investment Bank το 2015 (υποστηρίζει περίπου 200 έργα άλλων χωρών).

Αν και στην AIIB συμμετέχουν ήδη αρκετές ευρωπαϊκές χώρες (μεταξύ τους Γερμανία και Βρετανία), εντούτοις Ευρωπαίοι και Αμερικανοί ανησυχούν για τις πρωτοβουλίες αυτές. Η κυβέρνηση Μπάιντεν κατηγορεί το Πεκίνο ότι επιχειρεί μια «ασύμμετρη αποσύνδεση» από την παγκόσμια οικονομία, με στόχο να κάνει την Κίνα λιγότερο εξαρτημένη από τον πλανήτη και τον πλανήτη περισσότερο εξαρτημένο από την Κίνα. Αντίστοιχες ανησυχίες έχουν εκφράσει και οι Ευρωπαίοι, υποστηρίζοντας ότι η Κίνα επιχειρεί μέσω οικονομικής πίεσης να αναγκάσει άλλες χώρες να αποδεχθούν την εξωτερική πολιτική της. Ως παράδειγμα αναφέρουν τις πιέσεις που δέχθηκε η Λιθουανία, όταν αποφάσισε να αποδοκιμάσει την κινεζική στάση απέναντι στην Ταϊβάν.

Σε πιο φιλικούς τόνους, η καγκελάριος Μέρκελ επιχείρησε να νουθετήσει τον πρόεδρο Σι ήδη από την επίσκεψή του στο Βερολίνο το 2014, υποστηρίζοντας ότι η Γερμανία έχει διδαχθεί από την ιστορία της να είναι γενναιόδωρη με τους μικρότερους γείτονές της. Ο κινέζος πρόεδρος της αντέτεινε, όμως, ότι η Κίνα έχει λάβει διαφορετικό μάθημα από την Ιστορία, καθώς όποτε υπήρξε «καλό παιδί», οι γείτονες και οι εχθροί της το εκμεταλλεύτηκαν.

Κάθε φορά που πραγματοποιείται το Συνέδριο του ΚΚΚ τα μέτρα ασφαλείας στο Πεκίνο είναι δρακόντεια. Φέτος, όμως, ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο. Μια επιχείρηση 100 ημερών πριν από την έναρξη του Συνεδρίου οδήγησε στη σύλληψη 1,4 εκατομμυρίου ανθρώπων. Αστυνόμοι και εθελοντές περιπολούν στις γειτονιές και στις εισόδους της πόλης, απαιτώντας από όσους επιθυμούν να εισέλθουν αρνητικό Covid-test των τελευταίων 48 ωρών, που ακολουθείται από δύο επιπλέον test το επόμενο τριήμερο. Μετά από περιστατικό ανάρτησης ενός πανό διαμαρτυρίας σε κεντρική γέφυρα, τοποθετήθηκαν φύλακες σε όλες τις γέφυρες της πόλης. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται και στην προβολή της θετικής ανταπόκρισης των πολιτών. Τα μέσα ενημέρωσης και τα κοινωνικά δίκτυα έχουν κατακλυστεί από εικόνες και δηλώσεις θαυμασμού για την ομιλία του Σι. Σε σχολεία διοργανώθηκαν διαγωνισμοί καραόκε με τραγούδια αφιερωμένα στον ηγέτη. Στην καλωδιακή τηλεόραση ξεκίνησε σειρά 40 επεισοδίων για τη ζωή του και το επιτυχημένο πρόγραμμα αντιμετώπισης της φτώχειας, που εφάρμοσε κατά τα πρώτα του βήματα, στην επαρχεία Ningde. Στο πλαίσιο έκτακτου προγράμματος μείωσης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, σταμάτησε η λειτουργία των εργοστασίων χάλυβα σε γειτονική επαρχεία, προκειμένου ο ουρανός πάνω από το Πεκίνο να παραμείνει γαλανός κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου