Περιφερειακές ανισότητες, θετικές καταγραφές και υστερήσεις

Υπήρξε μια εποχή – τα πρώρα χρόνια διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, ιδίως – που το θέμα της περιφερειακής ανάπτυξης βρισκόταν στην πρώτη γραμμή του ενδιαφέροντος (και που ασκήθηκε κάποιας μορφής περιφερειακή πολιτική, με μη-μόνον-πολιτική προσέγγιση). Υπήρξε επίσης μια εποχή – και εδώ από το τα μέσα της δεκαετίας του ΄80 και μέχρι το γύρισμα του αιώνα – που η λογική της περιφερειακής ανάπτυξης, της άμβλυνσης των περιφερειακών ανισοτήτων, εν συνεχεία η οικοδόμηση μιας Πολιτικής Συνοχής, διεκδίκησε κεντρικό ρόλο στην ΕΟΚ/εν συνεχεία ΕΕ: Περιφερειακό Ταμείο, ΜΟΠ, Διαρθρωτικά Ταμεία, Ταμείο Συνοχής (όχι δε μόνον «πακτωλού  χρημάτων» όπως μεταφράσθηκε αυτό παρ’ ημίν, αλλά και ολοκληρωμένες παρεμβάσεις πολιτικής.

Η πρόσφατη Έκθεση Κοινωνικών και Οικονομικών Τάσεων στις Ελληνικές Περιφέρειες, με βάση μελέτη του ΙΟΒΕ και του Παρατηρητηρίου Περιφερειακών Πολιτικών («τεύχος 1», συνεπώς υπόσχεση/δέσμευση για συνέχεια!…) καλύπτει μεθοδικά – αν και όχι εξαντλητικά, αυτό διευκρινίστηκε εξαρχής – 6 διαδοχικούς τομείς: Δημογραφικές τάσεις, Οικονομία/Επιχειρηματικότητα, Χρηματοπιστωτικό τομέα, Αγορά Εργασίας , Κοινωνική Ένταξη, Περιβάλλον/χωροταξία/πολιτιστικά. Με την συναίσθηση ότι τα ευρήματα της έκθεσης αποτελούν βάση για πολλή συζήτηση, επιχειρούμε μια παρουσίασή τους – απλώς αναδιατάσσουμε την σειρά.

1. Δημογραφικά

Πέρα από την συνολική μείωση του πληθυσμού (υποχώρηση κατά 5,9% στο διάστημα 2010-2022), καταγράφεται πολύ μεγαλύτερη πτώση σε Δυτ. Μακεδονία, Κεντρική Ελλάδα, Πελοπόννησο, Θεσσαλία, Ανατ. Μακεδονία/Θράκη, ενώ συγκράτηση σε Νότιο Αιγαίο και Ιόνια νησιά και σχεδόν αύξηση στην Κρήτη. Επίσης αναμενόμενο το φαινόμενο της συγκέντρωσης του πληθυσμού, με την Αττική να έχει σχεδόν 10πλάσια πληθυσμιακή πυκνότητα απ’ όσο το σύνολο της Ελλάδας (ή και ο μέσος όρος της ΕΕ!…). Από δίπλα και η γήρανση, με την μέτρηση της «πληθυσμιακής εξάρτησης (ηλικιωμένοι άνω των 65 ετών έναντι ατόμων παραγωγικής ηλικίας) να «θυμίζει» γενικώς Νότια Ευρώπη^. αλλά και πάλι με περιφέρειες όπως η Κρήτη ή το Νότιο Αιγαίο, να ξεχωρίζουν – θετικά.

Εδώ, ήδη καταγράφεται η συνέπεια της τουριστικής ακμής, που συγκροτεί τις νεότερες ηλικίες…)

2. Αγορά εργασίας

Σε επίπεδο απασχόλησης/ανεργίας, η – οπωσδήποτε θετική μετά τα χρόνια ζόφου της κρίσης – υποχώρηση του ποσοστού ανεργίας καταγράφεται εντονότερη στην Αττική. Όπου, βέβαια, είχε υπάρξει και η πιο έντονη κατακρήμνιση. Και μπορεί το πρόβλημα της Δυτ. Μακεδονίας να συνεχίζει να ξεχωρίζει, ωστόσο οι επιδόσεις Κρήτης και Ν. Αιγαίου είναι και εδώ ιδιαίτερες. (Πάντως, καλύτερα μην κοιτάτε πολύ την σύγκριση με τον μέσο όρο ΕΕ: παρά την υποχώρηση της ανεργίας στην Ελλάδα, είμαστε σταθερά σε επίπεδο υπερδιπλάσιο της ΕΕ…).

Όσον αφορά, τώρα, την κατανομή της απασχόλησης στους διάφορους τομείς δραστηριότητας, ο μεν τριτογενής/εμπόριο-μεταφορές-τουρισμός απαντάται παντού, αλλ’ η βιομηχανία ως μόνη αιχμή έχει την Δυτ. Μακεδονία (πράγμα που προξενεί δυσάρεστα αισθήματα, αν θυμηθεί κανείς την προοπτική της απολιγνιτοποίησης) και την Στερεά Ελλάδα (εδώ, λειτουργούν και οι βιομηχανικές ζώνες…). Ο πρωτογενής τομέας είναι μπροστά σε Θεσσαλία, Στερεά, Πελοπόννησο, Ανατ. Μακεδονία/Θράκη και Δυτ. Ελλάδα (βέβαια… μην παραγνωρίζουμε την επίπτωση της καταστροφής στον Θεσσαλικό κάμπο).

3. Προβλήματα κοινωνικής ένταξης

Ίσως ο πιο βαρύς σε συμπεράσματα τομέας – για όποιον θέλει/αντέχει να τα εξαγάγει, βέβαια …– της μελέτης ΙΟΒΕ/ΠΠΠ είναι εκείνος που ιχνηλατεί τα προβλήματα κοινωνικής ένταξης. Όχι, δε, τόσο λόγω των ακραίων αποκλίσεων σε όρους φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού (με ακραία όρια το 17,8% στην Κρήτη ενώ 37,2% στην Δυτική Ελλάδα: σημειώστε ότι η Κρήτη, αλλά ΚΑΙ η Ήπειρος – ναι! η Ήπειρος – καταγράφουν καλύτερη εικόνα από μέσο όρο ΕΕ-27) ή του χάσματος απασχόλησης φύλων (παντού, σε όλες τις Ελληνικές περιφέρειες χειρότερα από τον μέσο όρο ΕΕ-27), όσο στους δείκτες «αυτοαναφερόμενων μη-εξυπηρετούμενων ιατρικών αναγκών». Εδώ, όλη η Ελλάδα είναι χειρότερα – πολύ χειρότερα – από ότι ο μέσος όρος ΕΕ-27, με Κρήτη/Αττική/Ν. Αιγαίο να «διασώζονται» κάπως, ενώ Ιόνια νησιά/Αν. Μακεδονία, Θράκη, Ν. Αιγαίο, Στερεά Ελλάδα βρίσκονται σε καταβύθιση. Αυτό προέρχεται, σαφώς, από τις ακραίες ανισότητες σε υποδομές υγειονομικής περίθαλψης.

Στον άλλο κοινωνικό δείκτη, εκείνο των νέων 15-24 ετών που δεν συμμετέχουν είτε στην αγορά εργασίας, είτε στην εκπαίδευση (πρόκειται για τον διαβόητο δείκτη ΝΕΕΤs) βλέπουμε ότι μόνο Αττική, Κρήτη και Κεντρ. Μακεδονία (η τελευταία λόγω πανεπιστημιακού κόμβου Θεσσαλονίκης) να βρίσκονται καλύτερα από ΕΕ-27, ενώ σκοτεινή η εικόνα σε Θεσσαλία, Β. Αιγαίο, Δυτ. Ελλάδα και Στερεά…

4. Οικονομία/επιχειρηματικότητα

Στο πεδίο της συγκέντρωσης της οικονομικής δραστηριότητας βρισκόμαστε σε γνώριμο έδαφος: τόσο σε επίπεδο συνεισφοράς στο συνολικό ΑΕΠ Αττική (=Αθήνα) και Κεντρ. Μακεδονία (=Θεσσαλονίκη) κυριαρχούν – μάλιστα η Αττική με 47% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας – αλλά το ίδιο ισχύει και για την συγκέντρωση των επενδύσεων (δηλαδή… του μέλλοντος) και των εξαγωγών. Αναμενόμενο, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ (που το 2021 καταγραφόταν στα 17.000 ευρώ/έτος) έναντι 32.400 ευρώ /έτος της ΕΕ-27 είναι επίσης ακραία άνισο-κατανεμημένο, ενώ ο δείκτης εξωστρέφειας είναι επίσης άνισος (Σημειώνει το ΙΟΒΕ το επίσης διεισδυτικό δεδομένο: όπου βιομηχανία, εκεί κι εξωστρέφεια).

5. Ένταξη στο χρηματοπιστωτικό σύστημα

Αναμενόμενο συνακόλουθο της εικόνας στην οικονομία/επιχειρηματικότητα, η ανισότητα της ένταξης νοικοκυριών και επιχειρήσεων στο τραπεζικό σύστημα: Νότιο Αιγαίο, Αττική, Ιόνια νησιά και Κρήτη έχουν τους περισσότερους τραπεζικούς λογαριασμούς ανά κάτοικο, ενώ σε υστέρηση Στερεά, Δυτ. Ελλάδα, Ανατ. Μακεδονία/Θράκη και Θεσσαλία. Η κρίση βούλιαξε γενικώς τις καταθέσεις, αλλά η ανάκαμψη εδώ υπήρξε ταχύτερη απ’ εκείνην του ΑΕΠ – σαφής ο ρόλος των επιδομάτων στήριξης της εποχής της πανδημίας.

Έχει ενδιαφέρον προς συζήτηση η παρατήρηση ΙΟΒΕ/ΠΠΠ περί «ευκαιριών σύγκλισης» για τις τράπεζες στις περιφέρειες με λιγότερη πρόσβαση/under-banked όπως η Δυτ. Μακεδονία (αμφίβολο με τις έως τώρα προοπτικές μετά την απολιγνιτοποίηση), η Πελοπόννησος και η Δυτ. Ελλάδα.

6. Η περιβαλλοντική διάσταση

Έχει ενδιαφέρον να σημειώσει κανείς ότι η μελέτη ΙΟΒΕ/ΠΠΠ επιλέγει να προσεγγίσει την περιβαλλοντική εικόνα της χώρας με δυο δείκτες: την πληρότητα των ξενοδοχειακών καταλυμάτων και την πυκνότητα των μονάδων διαχείρισης αποβλήτων. Οσον αφορά τα ξενοδοχεία, η πληρότητα ανά περιφέρεια βρίσκεται σε υποχώρηση (2017-2020), μετά από μια φάση ανόδου από το 2015. Να υποθέσει κανείς ότι η δημιουργία πρόσθετων ξενοδοχειακών μονάδων δημιούργησε πίεση στις πληρότητες – σχεδόν ομοιόμορφα/παράλληλα στις διάφορες περιφέρειες. Αντίστοιχη η διαδικασία σε επίπεδο των υπολοίπων υποδομών πολιτιστικών δραστηριοτήτων.

Στην άλλη διάσταση, εκείνη της βασικής υποδομής, ακραία ανισότητα παρατηρείται στην διαχείριση αποβλήτων και ανακύκλωσης απορριμμάτων. Η εικόνα είναι έντονης ανισότητας, (μέτρηση με βάση την κατά κεφαλήν διαθεσιμότητα), όμως με Δυτ. Μακεδονία και Β. Αιγαίο να βρίσκονται αμέσως μετά την Αττική, την Κρήτη και το Ν. Αιγαίο