Ο συντονιστής του Εθνικού Δικτύου για την Κλιματική Αλλαγή, Μανώλης Πλειώνης και ο επιστημονικός του υπεύθυνος, Νίκος Μιχαλόπουλος, προειδοποιούν ότι οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής θα γίνονται όλο και πιο αντιληπτές στην καθημερινότητα και υπογραμμίζουν την αναγκαιότητα αλλαγών στην οικονομική οργάνωση, τις συνήθειες και τη νοοτροπία των ανθρώπων

Οικονομική Επιθεώρηση, Οκτώβριος 2022, τ.1023

ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ

συνέντευξη στον Απόσοτλο Λακασά

Αύξηση της θερμοκρασίας και της συχνότητας εμφάνισης αλλά και της έντασης των ακραίων καιρικών φαινομένων προβλέπει για την Ελλάδα ο Μανώλης Πλειώνης, πρόεδρος του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι πλέον ορατές στη ζωή μας, καθώς διαπιστώνουμε όλο και περισσότερο ενδείξεις που «πλήττουν» το εύκρατο, ισορροπημένο κλίμα της Ελλάδας. «Η Ευρώπη οφείλει να γίνει ενεργειακά αυτόνομη μέσω ανανεώσιμων μορφών ενέργειας, κίνηση που φυσικά είναι απαραίτητη για την επακόλουθη μείωση της κλιματικής κρίσης», προσθέτει ο Νίκος Μιχαλόπουλος, διευθυντής του Ινστιτούτου Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΕΑΑ και καθηγητής Τμήματος Χημείας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Οι δύο επιστήμονες μιλούν στην Οικονομική Επιθεώρηση για το Εθνικό Δίκτυο για την Κλιματική Αλλαγή και τις επιπτώσεις της/CLIMPACT, ο πρώτος ως συντονιστής του Δικτύου και ο δεύτερος ως επιστημονικός του υπεύθυνος. Πρόκειται για μία εμβληματική δράση της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Καινοτομίας, στην οποία συμμετέχουν συνολικά 20 επιστημονικοί φορείς ή σύνδεσμοι από την Ελλάδα.

Ποια είναι τα σημάδια της κλιματικής κρίσης σε παγκόσμια κλίμακα;

Μ. Πλειώνης: Δυστυχώς, κάθε χρονιά που περνάει προκύπτει και ένα νέο ρεκόρ αύξησης της τιμής κάποιων καθοριστικών παραμέτρων της κλιματικής αλλαγής. Η πρόσφατη έκθεση του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού αναφέρει ότι το 2021 οι συγκεντρώσεις αερίων του θερμοκηπίου, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, η θερμοκρασία και η οξίνιση των ωκεανών ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο, με τα τελευταία 7 χρόνια να είναι και τα θερμότερα που έχουν καταγραφεί. Χαρακτηριστικά, η μέση παγκόσμια θερμοκρασία το 2021 ήταν κατά 1,11ºC υψηλότερη από την προβιομηχανική περίοδο. Τα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής στην καθημερινότητά μας είναι αδιαμφισβήτητα: μεγα-πυρκαγιές κατακαίουν κάθε χρόνο εκατομμύρια στρέμματα δασών, ακόμα και στη Σιβηρία ή τη Σκανδιναβία, παρατεταμένοι καύσωνες ξεσπούν σε ασυνήθιστες περιοχές, όπως φέτος στο Λονδίνο, όπου η θερμοκρασία έφτασε τους 40ºC, τεράστιες πλημμύρες κατόπιν σφοδρών βροχοπτώσεων, όπως συνέβη πριν από λίγες βδομάδες στο Πακιστάν, των εντονότερων κατά τα τελευταία 200 χρόνια, που έπληξαν πάνω από 30 εκατομμύρια ανθρώπους και με περίπου 1.500 ανθρώπινα θύματα, ενώ αναμένεται έξαρση λοιμωδών ασθενειών λόγω των δυσμενών συνθηκών που προκλήθηκαν, οι οποίες πιθανότατα θα οδηγήσουν σε ακόμα μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων.

Η Μεσόγειος, ως λίμνη που είναι, πώς επηρεάζεται από την κλιματική κρίση;

Νίκος Μιχαλόπουλος: Η Μεσόγειος, και δη το ανατολικό τμήμα της, αναδεικνύεται από τα κλιματικά μοντέλα, αλλά και από παρατηρήσεις, ως μία από τις πιο ευαίσθητες κλιματικές περιοχές του πλανήτη. Ειδικότερα από το 1980 και μετά ο ρυθμός αύξησης της θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας στην Ανατολική Μεσόγειο είναι 0,45ºC τη δεκαετία, διπλάσιος από τον παγκόσμιο μέσο όρο (0,27ºC τη δεκαετία). Η αύξηση αυτή δεν παρατηρείται μόνο στην ατμόσφαιρα αλλά και στη θάλασσα, που σύμφωνα με το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών θερμαίνεται με τον ίδιο σχεδόν ρυθμό (περίπου 2,0ºC τα τελευταία 40 έτη). Η Μεσόγειος, με δεδομένο ότι είναι μια κλειστή θάλασσα με έντονη αλληλεπίδραση θαλάσσιου και ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος, αποτελεί πρότυπο κατανόησης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής σε άλλους ωκεανούς, παρά το σχετικά μικρότερο μέγεθος της επιφάνειάς της. Οι αλλαγές λοιπόν που συμβαίνουν στη Μεσόγειο (αύξηση οξίνισης, αλλαγή της βιοποικιλότητας με σημαντικό αριθμό ξενικών ειδών, που σε περιοχές όπως το Ισραήλ αποτελούν ήδη σχεδόν τη πλειοψηφία των ειδών κ.λπ.) μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό οδηγό για να κατανοήσουμε τι μπορεί να συμβεί και σε άλλες θαλάσσιες περιοχές του πλανήτη μας. Ταυτόχρονα, η αύξηση της θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας οδηγεί σε μείωση της υγρασίας στο έδαφος και στη χλωρίδα (άρα προκαλεί ξηρασία και αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιάς), σε μείωση της χειμερινής βροχόπτωσης αλλά και σε αυξημένες ανάγκες για ψύξη το καλοκαίρι, περίοδο όπου ο πληθυσμός της αυξάνεται περίπου κατά 3 ή 4 φορές λόγω τουρισμού.

Η Ελλάδα πώς επηρεάζεται;

Νίκος Μιχαλόπουλος: Όπως είπαμε, η αύξηση της θερμοκρασίας έχει σαν αποτέλεσμα την ξήρανση της φυτικής ύλης, που προκαλεί και αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιών. Όμως και τα χαρακτηριστικά της βροχόπτωσης έχουν αλλάξει, όπως δείχνουν τα στοιχεία του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, καθώς οι ημέρες βροχής έχουν μειωθεί, ο αριθμός βροχοπτώσεων με ύψη πάνω από 30 χιλιοστά έχει σχεδόν διπλασιασθεί τα τελευταία 30 χρόνια, ενώ ταυτόχρονα η συνολική ετήσια ποσότητα βροχής δεν έχει αλλάξει σημαντικά. Αυτό σημαίνει ότι η ίδια ποσότητα βροχής κατανέμεται σε λιγότερες μέρες βροχόπτωσης και άρα έχουμε εντονότερες βροχοπτώσεις, που οδηγούν σε ακραία πλημμυρικά φαινόμενα. Σύμφωνα με τα μοντέλα, αναμένεται μελλοντικά να αυξηθεί τόσο η συχνότητα εμφάνισης όσο και η ένταση ακραίων καιρικών φαινομένων.

Τα σημάδια της κλιματικής κρίσης είναι έντονα εδώ και δεκαετίες. Πού οφείλεται η καθυστέρηση στην αντιμετώπισή της;

Νίκος Μιχαλόπουλος: Μέχρι περίπου τα μέσα της δεκαετίας του ‘80 η αύξηση της θερμοκρασίας σχετικά με την προβιομηχανική περίοδο ήταν κοντά στο όριο του στατιστικού σφάλματος των μετρήσεων. Άρα ήταν δύσκολο να πειστούν οι πολιτικοί ότι το φαινόμενο θα έχει μορφή χιονοστιβάδας ώστε να πάρουν τα απαραίτητα μέτρα. Ταυτόχρονα, ζούσαμε σε μια εποχή με άφθονη παραγωγή ενέργειας, με χρήση ορυκτών καυσίμων βέβαια, χωρίς σημαντική ενεργειακή κρίση, αλλά και με μεγάλα διεθνή πολιτικά προβλήματα και συγκρούσεις που έφερναν σε δεύτερη μοίρα τις περιβαλλοντικές ανησυχίες των ειδικών. Σήμερα τόσο η κλιματική όσο και η ενεργειακή κρίση που βιώνει η Ευρώπη και όλος ο κόσμος καταδεικνύουν ότι, τώρα όσο ποτέ, η Ευρώπη οφείλει να γίνει ενεργειακά αυτόνομη μέσω ανανεώσιμων μορφών ενέργειας, κίνηση που φυσικά είναι απαραίτητη για την επακόλουθη μείωση της κλιματικής κρίσης.

Ποιοι εκτιμάτε ότι πρέπει να είναι οι άξονες των πολιτικών για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής;

Μανώλης Πλειώνης: Απαιτείται επειγόντως, σε διεθνές επίπεδο, δραστική μείωση της χρήσης ορυκτών καυσίμων, δραστική μείωση των παραγωγικών διεργασιών που εκλύουν θερμοκηπικά αέρια, εφαρμογή πολιτικών εξοικονόμησης ενέργειας, διεθνής χρηματοδότηση για αλλαγή του ενεργειακού παραγωγικού μοντέλου των φτωχών χωρών, επιτάχυνση της υλοποίησης έργων ΑΠΕ, αλλά με κοινωνική συναίνεση, η αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας και η ενίσχυση της περιβαλλοντικής δικαιοσύνης, αλλιώς οι αναγκαίες ριζικές αλλαγές στην παραγωγή ενέργειας θα αντιμετωπίσουν έντονη κοινωνική αντίσταση, όπως ήδη συμβαίνει σε πολλές περιοχές της χώρας μας, και τελικά θα αποτύχουν.

Κατά την άποψή μου, απαιτείται και δραστική αλλαγή του παραγωγικού και καταναλωτικού μοντέλου που κυριαρχεί παγκοσμίως. Δεν μπορούμε να συνεχίζουμε να κατασπαταλάμε τους φυσικούς πόρους του πλανήτη και να λειτουργούν οι επιχειρηματικοί όμιλοι και οι πολιτικές εκπροσωπήσεις τους με μοναδικό στόχο τη διαρκή μεγιστοποίηση των κερδών τους· αυτή η συνταγή μάς οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην κλιματική καταστροφή και το τέλος της ιστορίας, κυριολεκτικά. Φυσικά, η επίτευξη τέτοιων αλλαγών απαιτεί θεμελιώδεις αλλαγές στη νοοτροπία μας, στις συνήθειές μας, ακόμα και διατροφικές, και γενικά στον τρόπο με τον οποίο λειτουργούμε ως οργανωμένες κοινωνίες. Δεν μπορούμε να πορευόμαστε με τα καταφανώς αποτυχημένα οικονομικά ιδεολογήματα του 20ού αιώνα, που δυστυχώς συνεχίζουμε να υπηρετούμε.

Πώς ξεκίνησε το Εθνικό Δίκτυο CLIMPACT;

Μανώλης Πλειώνης: Το Εθνικό Δίκτυο για την Κλιματική Αλλαγή και τις επιπτώσεις της/CLIMPACT αποτελεί εμβληματική δράση της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Καινοτομίας, που σήμερα εποπτεύεται από το Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων. H αρχική πρωτοβουλία σύστασης ενός τέτοιου διεπιστημονικού δικτύου, στο οποίο να συμμετέχουν επιστήμονες από όλο το ερευνητικό και ακαδημαϊκό ελληνικό οικοσύστημα, ξεκίνησε το 2017 από τη συνεργασία του ΕΑΑ και του Τομέα Έρευνας του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, ενώ η χρηματοδότηση του προγράμματος εγκρίθηκε από το Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων τον Οκτώβριο του 2019.

Ποιοι μετέχουν στο Εθνικό Δίκτυο και ποιοι οι στόχοι του; Μπορείτε να μας πείτε συγκεκριμένα αποτελέσματα της δράσης του;

Μανώλης Πλειώνης: Μέχρι σήμερα, μιας και συνεχώς διευρύνεται με νέα μέλη το δίκτυο, συμμετέχουν συνολικά 20 επιστημονικοί φορείς ή σύνδεσμοι. Οι στόχοι του δικτύου είναι η δημιουργία σε εθνικό επίπεδο ενός συνεργατικού επιστημονικού πυρήνα ερευνητικής αριστείας σχετικά με την εξέλιξη των συνθηκών που προκαλούν την κλιματική αλλαγή στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και των επιπτώσεών της.

Κατά την πρώτη τριετία λειτουργίας μας καταφέραμε οι ερευνητικοί και επιστημονικοί φορείς της χώρας να έχουμε συνασπιστεί και να δρούμε συντεταγμένα σε όλα τα θέματα που άπτονται της κλιματικής αλλαγής ως πάροχος έγκυρης και έγκαιρης εμπειρογνωμοσύνης προς την πολιτεία και την κοινωνία. Είναι επίσης πολύ σημαντικό ότι έχουν παραχθεί και συνεχίζουν να αναπτύσσονται υπηρεσίες και εργαλεία για την πρόληψη, αντιμετώπιση και ενίσχυση της καταστολής φυσικών καταστροφών, ενώ έχουν ήδη συλλεχθεί και διατεθεί με ανοιχτή πρόσβαση μεγάλο πλήθος κλιματικών δεδομένων.