Τα οικονομικά της Δικτατορίας: οι απομυθοποιήσεις και τα βάρη που έμειναν
Με κεντρική πρωτοβουλία του Νίκου Χριστοδουλάκη πραγματοποιήθηκε χθες ένα συνέδριο έξω από την πεπατημένη: «Τα οικονομικά της Δικτατορίας». Υπό την αιγίδα της Βουλής των Ελλήνων (πάλι καλά!) και με βασική στήριξη του Οικονομικού Πανεπιστημίου, το συνέδριο/ημερίδα έγινε στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων: ήταν προγραμματισμένο να διεξαχθεί στην τιμημένη ΑΣΟΕΕ, αλλ’ ενσωματώνοντας το δεδομένο των καταλήψεων και του αναβρασμού στα Πανεπιστήμια επικράτησαν ωριμότερες σκέψεις οπότε επελέγη η μετακίνηση. Είχε προβληματίσει, επίσης, ο χρόνος: μια ιδέα ήταν να πάει τον Απρίλιο (δηλαδή να συμπέσει με την ημερομηνία της επέλευσης του κακού…). αυτή προσπεράστηκε λόγω ακαδημαϊκού έτους, οπότε επελέγη ο Φεβρουάριος – και μάλιστα η 16η Φεβρουαρίου – επειδή 60 χρόνια νωρίτερα ήταν οι τελευταίες εκλογές πριν την Δικτατορία. Και μάλιστα εκλογές σημαντικές αφού έφεραν την πλήρη επικράτηση της Ενώσεως Κέντρου με την υπόσχεση μιας νέας εποχής/ενός αληθινού ανοίγματος της στερημένης μεταπολεμικής/μετεμφυλιακής Ελλάδας. [Ας σημειωθεί ότι ο Ν. Χριστοδουλάκης έχει μια γενικότερη αναζήτηση στο παρελθόν: παράδειγμα «Το τίμημα του Εμφυλίου: 1946-1949» ή και το «Άγος απλήρωτο» για το Κατοχικό Δάνειο…].
Να παρατηρηθεί επίσης, εδώ, ότι η φετινή χρονιά την έχει μια αναστοχαστική τάση. Έτσι, με ένα τριήμερο συνέδριο-μαμούθ έρχεται η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, με την Εθνική Τράπεζα/ΜΙΕΤ και με το Hellenic Observatory του LSE, τέλος Φεβρουαρίου/αρχές Μαρτίου, να μιλήσει για τα 50 χρόνια Μεταπολίτευσης. Λίγο αργότερα τον Μάρτιο, ανάλογη διοργάνωση – πιο λιτή – επιχειρείται από το ETERON του Γαβριήλ Σακελλαρίδη. Πάντως η προσέγγιση Χριστοδουλάκη, που κάνει ένα βήμα πίσω είναι άλλου τύπου προσφορά: βλέπει την σκοτεινή εποχή της Δικτατορίας και εκείνο που – σήμανε στα οικονομικά, αλλά τα οικονομικά διασυνδέονται με όλα τα κοινωνικά και τα πολιτικά, έτσι, δεν είναι; – ενώ δρομολογεί μια χρήσιμη σειρά από υπενθυμίσεις. από απομυθοποιήσεις. από αναφορές σε βάρη που έμειναν πίσω…
Οι εργασίες του συνεδρίου «Τα οικονομικά της Δικτατορίας» θα αναρτηθούν – κατά τα ειωθότα της εποχής – στο διαδίκτυο. Καλό θα ήταν να βρισκόταν η διάθεση, και η τεχνική/οικονομική στήριξη π.χ. της Βουλής των Ελλήνων (γιατί όχι;) ή άλλου «ευγενούς χορηγού» ( όπως λέγαμε παλιότερα) προκειμένου να υπάρξει έκδοσή τους υπό μορφήν βιβλίου. Ήταν μια κατάθεση που αξίζει «να μείνει», πολλώ δε μάλλον που ήταν και πολυπρισματική, αλλά και που λόγω ακαδημαϊκότητας των συμμετεχόντων υπήρχαν δομημένες παρουσιάσεις/powerpoints, όλα τα σχετικά!
Αναφερθήκαμε ήδη σε πολυπρισματικότητα της ημερίδας: όντως, διαδοχικά προσεγγίσθηκαν τα μάκρο- της εποχής (από Ανδρέα Κακριδή και Γιώργο Αλογοσκούφη η οικονομική πολιτική και οι μακροοικονομικές ισορροπίες, ενώ από τον Φρ. Κουτεντάκη οι κατανομές εισοδήματος που κληροδοτήθηκαν). το όποιο αναπτυξιακό μοντέλο ακολουθήθηκε/θεωρήθηκε εκ των υστέρων ότι υπήρξε (Ιωάννα Πεπελάση και Γιάννης Καλογήρου «μοιράστηκαν» το βιομηχανικό στίγμα της περιόδου, με τις στρεβλώσεις του μοντέλου και τον μύθο της πετυχημένης αναπτυξιακής πορείας, ενώ οι Μιχ. Νικολακάκης και Δανάη Διακουλάκη κάλυψαν δυο τομείς που η συνέχεια τους επεφύλαξε εκρηκτική ανάπτυξη: τουρισμό και ενέργεια). τέλος, αλλά πολύ σημαντικά, την πραγματικότητα της ανάπτυξης/του «χαμένου τραίνου» της Ελλάδας από τους διεθνείς θεσμούς (ο Σωτήρης Ριζάς επανεπισκέφθηκε την αναστολή της Συμφωνίας Συνδέσεως/την κρίσιμη αποκοπή από την ΕΟΚ, η Σοφία Λαζαρέτου και ο Αντ. Κλάψας τις σχέσεις με το μείζον νομισματικό περιβάλλον και με τον Ανατολικό Συνασπισμό/τον Τρίτο Κόσμο).
Σε αυτήν την θάλασσα πληροφοριών/υπομνήσεων και αναλύσεων είχαν προσέλθει στο ακροατήριο – κυρίως – μεγαλύτερες ηλικίες. Τα συμπεράσματα, ας μας επιτραπεί, είχαν μιαν αντίστοιχη μελαγχολική/ «τότε που ζούσαμε» χροιά, όσο κι αν το πρωτογενές υλικό που είχε παραχθεί έδινε αφορμή για επανεκκίνηση μιας συζήτησης η οποία έχει κατά κάποιον τρόπο «παραπέσει». Πάντως, θα μπορούσε ήδη κανείς να σταθεί στην αίσθηση του χαμένου χρόνου για την Ελλάδα, από ένα καθεστώς που διήρκεσε – όχι βέβαια όσο η Σαλαζαρική ή Φρανκική εμπειρία, πάντως… 7 χρόνια δεν είναι λίγα – αλλά και από μια αποκοπή από ένα πλαίσιο χωρών που προχωρούσαν τότε, με ρυθμούς γρήγορους.
Όπως επισημάνθηκε, η Δικτατορία δεν διέθετε ιδεολογία (πλην ενός αποστεωμένου, ήδη τότε, αντικομμουνισμού), ούτε άλλωστε και πειστική οικονομική/αναπτυξιακή προσέγγιση (απλώς «επέβη» σε ένα αναπτυξιακό κύμα που είχε δημιουργηθεί από την δεκαετία του ‘50). Το γεγονός ότι οι ελίτ της εποχής μερικώς μόνο δέχθηκαν να συμπλεύσουν, δεν βοήθησε να κρατηθούν αποστάσεις. μετά την πτώση της Δικτατορίας. Στα πλαίσια της όποιας εναντίωσης προς το καθεστώς των συνταγματαρχών, υπήρξε πολλή συζήτηση περί σκανδάλων: ενώ όμως σαφώς υπήρξαν ήδη τότε σκιές, ή πάλι υπερπροθυμία συναλλαγής με εγχώρια ή και ξένα συμφέροντα, δεν είναι βέβαιο ότι αυτή η διάσταση των σκανδαλών υπήρξε περισσότερο τονισμένη τότε απ’ ό,τι νωρίτερα ή και μεταγενέστερα. (Σ’ αυτήν την διάσταση, αιχμηρά προσγειωτική η παρέμβαση Κώστα Κωστή ο οποίος θύμισε ότι κάποια στιγμή υπήρξε ακόμη και παράλληλη πορεία ΕΔΑ με τμήμα της ΕΡΕ για καταγγελία διευθετήσεων της εποχής Καραμανλή, οι δε υποθέσεις π.χ. Πεσσινέ ή των βραχωδών, ακόμη λειτουργούν στην μνήμη. Ενώ και οι διάφορες φάσεις της Μεταπολίτευσης, φιλοξένησαν πολλά…). Δεν ήταν τα οικονομικά σκάνδαλα της Δικτατορίας , ήταν προπάντων η εσωστρέφεια και η αποκοπή από τις διεθνείς εξελίξεις – μαζί και μια εξαπλουστευμένη/απλοϊκή προσέγγιση στα πράγματα – που άφησαν πίσω ζοφερή αίσθηση. Σε τελευταία ανάλυση, η διακοπή της προσαρμογής στην εκδοχή προηγμένης Δημοκρατίας που τότε διαμορφωνόταν στην Ευρώπη, αυτή έκανε να έχει μείνει στην Ελλάδα ως ίζημα μια αντιπαράθεση προς αυτό το προηγμένο μοντέλο Δημοκρατίας είτε από μια ακροδεξιά, είτε από στοιχεία απλοϊκού λαϊκισμού. Που μας κατατρύχει ακόμη.
